De Franse leraar Samuel Paty is onlangs door een islamitische extremist op straat vermoord omdat hij op 6 oktober 2020 een klassegesprek over de Mohammedcartoons van het satirische weekblad Charlie Hebdo had georganiseerd. Het klassegesprek vond plaats in het kader van een les Burgerschapsvorming, gewijd aan de vrijheid van meningsuiting. Die cartoons waren de afgelopen twee maanden weer volop in het nieuws. Begin september 2020 was namelijk het strafproces gestart tegen de daders en handlangers van de terroristische moordaanslag op de toenmalige Charlieredactie (januari 2015). Die kwetsende spotprenten waren eertijds de aanleiding tot de moordaanslag en bij gelegenheid van de start van het strafproces zijn ze opnieuw gepubliceerd door de huidige Charlieredactie.
Samuel Paty gaf les op een openbaar collège (een vierjarige middenschool met circa 800 leerlingen) in Conflans-Sainte-Honorine, een randgemeente op 25 km afstand van Parijs. Je kunt het geen ‘zwarte school’ noemen, maar ik begrijp dat de school naast autochtone leerlingen een substantieel aantal leerlingen met een migratie-achtergrond telt (waaronder moslims).
Het klassegesprek werd georganiseerd in het derde leerjaar. In het Franse onderwijsstelsel gaat het dus om 13- à 14-jarige leerlingen. Als input voor het klassegesprek laat Paty twee spotprenten van de profeet Mohammed zien. De ene cartoon (getekend door één van de overlevende redactieleden, Rénald Luzier) is een begripvolle, wenende Mohammed die de terroristische zonden van januari 2015 vergeeft en de daders dus bij de hemelpoort hoopt te verwelkomen. En de andere cartoon (getekend door redactielid Corinne Rey en gepubliceerd in 2012) is een pornografische afbeelding van Mohammed die zich door terroristen laat gebruiken om hun aardse wandaden te rechtvaardigen. Wat de laatstbedoelde spotprent betreft, waarschuwt Paty zijn leerlingen dat ze hun ogen even moeten afwenden als ze niet tegen de aanblik opgewassen zijn (HuffPost 17/10/2020, 20/10/2020; France TV 21/10/2020).
Als een van de moslimleerlingen naderhand over deze les uit de school klapt, breken er emoties los op de sociale media. Sommige moslims reageren zeer verontwaardigd. Door een moslimouder is ook aangifte bij de politie gedaan: deze leraar heeft onze leerplichtige 13- à 14-jarige kinderen, zonder hun toestemming (en zonder de toestemming van ons!), met een islamofobe pornografische spotprent geconfronteerd, en dat op een openbare school, die volgens de uitgangspunten van de Franse staatsinrichting (de Laïcité) in religieuze aangelegenheden een strikte neutraliteit in acht behoort te nemen.
Lees verder … (PDF)
Van de doden spreek je niets dan goeds. Heb ik deze ethische spelregel overtreden? Heb ik Paty met dit blogbericht een trap na gegeven? Volgens de verhalen was Samuel Paty een goede en integere docent, die zo’n tragische dood niet verdiend heeft. Maar het valt niet te ontkennen dat er iets is misgegaan met die ene les Burgerschapsvorming: een ernstig bedrijfsongeval. Het is te gemakkelijk om dat ongezien toe te dekken en Samuel Paty heilig te verklaren, als een martelaar voor de Vrijheid van Meningsuiting. Na een ernstig ongeluk komt Jeroen Dijsselbloem met zijn Onderzoeksraad voor de Veiligheid in actie, die de toedracht onderzoekt en die analyseert wat we van dit ongeluk kunnen leren. De intentie van mijn blogbericht is daaraan een bijdrage te leveren.
Nog een paar losse eindjes uit mijn blogbericht.
1. Misschien heb je het nieuws niet zo goed gevolgd. Dan zou je kunnen denken dat hij is vermoord door een moslim-leerling van zijn school, die zich aangevallen heeft gevoeld. Nee, de 18-jarige Tsjetsjeen woonde tachtig kilometer verderop, en ze kenden elkaar niet.
2. Waarom worden de Charliecartoons als zo kwetsend ervaren? Westergaard tekende een weldoorvoede kalief uit Duizend-en-één Nacht. Het is een spotprent, maar de kalief blijft een achtenswaardig man. Hogre tekende een Jezus met een edel gelaat en een nobele gestalte. Het is een spotprent, maar hij wordt niet ontmenselijkt. De Mohammedcartoons uit de keuken van Charlie Hebdo daarentegen zijn ronduit racistisch. Ze bespotten niet alleen Mohammed maar alle inwoners van de Arabisch sprekende wereld. Mohammed wordt getekend als een arme bedelaar, loenzend (of misschien ook lijdend aan een oogziekte), een magere sloeber, ongeschoren en niet helemaal goed bij zijn hoofd, die voor een tientje bereid is zich te prostitueren. Maar de haatzaaiers komen er mee weg, want ze hangen er een bordje bij: “Dit is onze karikatuur van Mohammed de Profeet.”
UPDATE 1: Max Fisher (Vox 12/1/2015) legt uit in welke opzichten Charlie Hebdo racistisch is. Het artikel maakt deel uit van een langere reeks Vox-artikelen naar aanleiding van de moordaanslag van januari 2015 op de redactie van Charlie Hebdo.
UPDATE 2: Herman Vuijsje (NRC 3/12/2020) vraagt zich af of het denkbaar is dat men geleidelijk leert dat het weliswaar niet strafbaar maar uiterst onfatsoenlijk is om Mohammedcartoons te tekenen en te tonen (omdat een bevolkingsgroep zich erdoor gekwetst voelt), netzoals dat gebeurd is met het optreden en afbeelden van ‘blackface Piet’ (en met het etiketteren van joden als Abrahammitische kindermoordenaars). Ik vraag me trouwens af in hoeverre Mohammedcartoons onder de Nederlandse wetgeving strafbaar zijn, maar dat is weer een ander chapiter.
Er is een Lesbrief naar aanleiding van de moord op Samuel Paty gepubliceerd (24/10/2020). Hij is gemaakt in het kader van twee projecten die geleid worden door de Universiteit Utrecht: het project Terinfo (Terrorisme en politiek geweld bespreken in de klas) en het project Union betreffende problemen rond polarisatie en radicalisering (onder de paraplu van het Utrechts netwerk voor inclusief onderwijs).
In de lesbrief wordt onder andere de vraag opgeworpen of je, als je de moord in je klas bespreekt, de gewraakte Mohammedcartoons moet laten zien. Maar de samenstellers vermelden niet welke spotprenten Samuel Paty in het klassegesprek aan zijn leerlingen heeft voorgelegd. Die info lijkt me vrij essentieel als je Nederlandse leerlingen wilt voorlichten over de tragische gebeurtenissen.
De samenstellers gaan ook onvoldoende op de vraag in of Paty (ondanks zijn goede bedoelingen) onprofessioneel heeft gehandeld in zijn les, en of islamitische burgers dan ook goede redenen kunnen hebben gehad om verontwaardigd aan de bel te trekken. De samenstellers verwijzen in hun lesbrief naar een artikel van Van den Kerchove (2013). Bij lezing van blz. 161 rijst dan een tweeledige vraag: a) heeft Paty als ambtenaar van de Franse staat zijn devoir de réserve geschonden (gij zult uw subjectieve meningen met wijze terughoudendheid uiten en gij zult heftige en beledigende uitingen vermijden)? en b) heeft hij zich door het tonen van de spotprenten schuldig gemaakt aan antipropaganda ten koste van de islam (en daarmee de strikte neutraliteit geschonden die het Franse openbaar onderwijs, conform het principe van de Laïcité, in religieuze aangelegenheden behoort te betrachten)? De samenstellers veronderstellen ten onrechte dat Franse leraren bij de uitoefening van hun functie zonder voorbehoud beroep kunnen doen op hun vrijheid van meningsuiting, in dezelfde mate als de redactie van Charlie Hebdo dat kan. Ook de leraren in het Nederlandse v.o. zijn aan allerlei professionele restricties gebonden (bijvoorbeeld: gij zult uw leerlingen niet onnodig kwetsen en gij zult hen niet met pornografische cartoons confronteren).
Nog even over voetnoot 6: volgens vele orthodoxe moslims is homoseksueel gedrag haram, in strijd met de geloofsvoorschriften. We kunnen dus als punt c) toevoegen dat men het als uiterst beledigend ervaart als er een spotprent vertoond wordt waarin “de hypocriete mens Mohammed” zich aan homoseksueel gedrag bezondigt, in strijd met de geloofsvoorschriften die hij zelf heeft uitgevaardigd.
UPDATE 1: Het Franse weekblad Marianne (20/10/2020) geeft achtergrondinformatie over de pornografische spotprent (2012) die door Paty vertoond is. Hij werd gemaakt na de bloedige rellen die in islamitische landen waren uitgebroken naar aanleiding van het filmpje Innocence of Muslims (oftewel The real life of Muhammad). De maker pretendeerde aanvankelijk dat het filmpje een trailer was van een epos over de strijd tussen woestijnstammen nadat een komeet op aarde was gekomen. Het filmpje werd geproduceerd door een koptische immigrant in Californië die het islamitische geweld tegen de koptische christenen in Egypte aan de kaak wilde stellen. In het filmpje werd de hoofdrol gespeeld door de profeet Mohammed in allerlei onwaardige hoedanigheden: als bastaardkind, clown, rokkenjager, homoseksueel, pedoseksueel en hebzuchtige, bloeddorstige schurk.
UPDATE 2: Een leraar aan de Franstalige gemeentelijke basisschool Ecole 11 te Sint-Jans-Molenbeek (Hoofdstedelijk Gewest Brussel) is geschorst omdat hij een pornografische spotprent van Mohammed vertoond heeft aan zijn 10- of 11-jarige leerlingen (RTBF 30/10/2020, HLN 30/10/2020). De reden van zijn schorsing is niet dat hij (in het kader van een les over de vrijheid van meningsuiting) Mohammed bespot heeft, maar dat hij de leerlingen met een pornografische prent geconfronteerd heeft. In de Belgische media is nog niet onthuld dat onze nationale en internationale Martelaar van het Vrije Woord, Samuel Paty, de gewraakte spotprent eveneens in de klas getoond heeft en dat hij naar aanleiding daarvan vermoord is.
UPDATE 3: Maar vandaag is er één schaap over de dam: het Vlaams mannenblad P-Magazine (31/10/2020). De hagiografen van Paty zullen zich ongetwijfeld verbijten.
UPDATE 4: Heeft het schoolbestuur (de gemeente Molenbeek) zich laten intimideren door de moslimouders of heeft het gewoon professioneel gehandeld? Ik neig naar het laatste. In Nederland luidt een van de wettelijke kerndoelen van het basisonderwijs: De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen, en ze leren respectvol om te gaan met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit (kerndoel 38).
UPDATE 5: Nog geen nieuws van het Molenbeekse front (RTBF 16/11/2020).
Een vervolg op dit blogbericht is verschenen op 1 november 2020, onder de titel Ter herdenking van Samuel Paty: een reconstructie.