Vorig jaar bracht de Oostenrijker Erwin Wagenhofer zijn documentaire onderwijsfilm Alphabet uit. Sinds een dikke week draait hij in de Nederlandse bioscopen. Het is een maatschappijkritisch pamflet, gebaseerd op de ideeën van Ken Robinson. De verbeelding aan de macht, te beginnen in opvoeding en onderwijs. De regisseur waarschuwt tegen het oprukken van competitieve, test-driven onderwijssystemen, zoals dat van PISA-kampioen Shanghai, waar de leerlingen, op de rand van hun burn-out, alleen maar gehoorzame kunstjes leren. Hij vergelijkt hen met de Chinese plattelandskinderen voor wie dat onderwijs niet is weggelegd, maar die dan ook alle tijd hebben om zichzelf te vormen op het schoolplein. Meer in het algemeen bepleit de regisseur een onderwijsrevolutie die de leergierigheid en creativiteit van het kind tot uitgangspunt neemt in plaats van het disciplinerende keurslijf van de Kenniseconomie. Terloops wordt ook het vroeg vreemdetalenonderwijs op de korrel genomen: wie heeft in hemelsnaam bedacht dat onze continentale kleuters zo nodig Engels moeten leren?
De structuur van de film kan worden samengevat in een 2×2-tabel: het bestaande versus het gewenste onderwijssysteem en het bestaande versus het gewenste profiel van de jongvolwassenen die door het systeem worden afgeleverd. Het sterkst is de film in zijn kritiek op het bestaande onderwijssysteem en op de succesvolle, geborneerde yups die door het systeem worden voortgebracht. Zo wordt bijvoorbeeld ook een kritische OECD-official (mr. PISA) opgevoerd die zijn kinderen nooit van z’n leven aan de schooldrill van Shanghai zou willen toevertrouwen (terwijl hij anderzijds bewondering heeft voor de klantgerichte toewijding van de leraren aldaar). De film geeft geen duidelijke antwoorden op de vraag hoe de ideale school er uit moet zien. De leerlingen moeten centraal staan en ze moeten met respect bejegend worden, maar verder komt het niet zo uit de verf. Naar mijn indruk droomt de regisseur over een kruising tussen de Werkplaats van Kees Boeke en de Vrije School à la Rudolf Steiner.
Yakamoz Karakurt treedt in de documentaire als getuige à charge op. Gezien haar naam is ze vermoedelijk van Turkse herkomst, maar dat is hier niet terzake. Als vijftienjarige vwo-leerling op een Hamburgs ‘Gymnasium’ schreef ze een noodkreet in Die Zeit (23/8/2011): ze voelde zich overbelast. En dat was niet zo verwonderlijk. Vroeger gingen de West-Duitse leerlingen van vwo-niveau, na de vierjarige Grundschule, op tienjarige leeftijd naar het negenjarige Gymnasium (dat overigens ook een kortere havo-afdeling omvat). Maar sinds 2004 is het vwo-traject met een jaar ingekort. Yakamoz werd op een onderwijscongres te Bregenz uitgenodigd om gedeelten uit haar Zeit-artikel voor te lezen. Nu, drie jaar later, is ze geïnterviewd op een volgend congres: heb je het nog steeds zo zwaar te verduren? Nee, je went eraan, en bovendien neem je de eisen en verwachtingen van docenten langzamerhand iets minder serieus.