Volgens de landelijke voorwaarden openbaar stads- en streekvervoer mogen passagiers geen ‘hinder of overlast veroorzaken voor reizigers en/of personeel.’ Maar waar ligt de grens? Bij een zero-tolerance beleid (met torenhoge boetes voor kleine vergrijpen) loopt men het risico dat het rechtsgevoel van de passagiers wordt aangetast, en dat kan tot onnodige escalatie leiden. Op vrijdag 23 januari 2009 hebben de controleurs van het Gemeentelijk Vervoerbedrijf (in samenwerking met de politie en het Bureau Halt) tussen 13 en 15 uur controles uitgevoerd op lijn 28. Deze buslijn loopt langs alle middelbare scholen in Utrecht-West. Er werden 17 bekeuringen uitgedeeld, en 5 taakstraffen via Bureau Halt. Het ging onder meer om de volgende vergrijpen:
- hinderlijk gedrag (trekken, duwen, schoppen tegen deuren) (7x)
- eten in de bus, afval deponeren (4x)
- voeten op de bank (4x)
- hinderlijk geluid (2x)
Maandag 23 maart werden ’s middags en ’s avonds opnieuw controles gehouden, ditmaal in de sneltram tussen Utrecht en Nieuwegein/IJsselstein (vervoersmaatschappij Connexxion). Er werden 57 bekeuringen en 19 taakstraffen uitgedeeld. Ook hier ging het onder meer om: overlast, eten/drinken in de tram, voeten op de bank, zwartrijden of te weinig strippen afgestempeld. Het Bureau Halt legde de jongeren als taakstraf op dat ze op hun vrije zaterdag trams en tramhaltes moesten schoonmaken. Wat eten en drinken betreft, hanteert Connexxion als huisregel: ‘Niet eten of drinken in de bus [c.q. tram]. Water is bijvoorbeeld geen probleem. Maar niet toegestaan is alles wat geur verspreidt, rommel maakt of vlekken geeft.’
Ook de HTM in Den Haag verbiedt ‘eten en drinken in bus en tram. Met name etenswaar en dranken die schade of overlast kunnen veroorzaken zijn verboden.’ Verder is het bij de HTM verboden ‘geluidsoverlast te veroorzaken: mobiel bellen, muziek luisteren, hard praten, schreeuwen en discussiëren veroorzaken vaak geluidsoverlast.’ En alle passagiers, dus ook jongeren beneden de 14 jaar, zijn ‘verplicht een legitimatiebewijs te tonen als de [HTM-]controleur hierom vraagt.’
Bij een metrocontrole (RET) op vrijdagavond 27 januari 2009 in Rotterdam-Oost werden door de politie bekeuringen uitgedeeld voor overtreding van de Wet op de Identificatieplicht. Tussen december 2002 en maart 2003 werden er op de Stadslijn (NS-sprinter Zoetermeer) blijkbaar tevens kleding en bagage gevisiteerd. Bekeuringen werden onder meer uitgedeeld voor:
- zitten op de leuning (5x)
- bezit van verdovende middelen (14x)
- bezit van verboden wapens zoals mes, pepperspray, schaar
- belemmering van de controle (>9x)
- belediging van conducteurs, controleurs of agenten (10x)
Waarom is er zoveel agressie tegen chauffeurs, conducteurs en controleurs in het openbaar vervoer (en tegen participerende politieagenten en Halt-medewerkers)?
(1) De Volkskrant (8/5/2003) droeg als eerste factor aan: 60% van de agressie in het openbaar vervoer hangt direct samen met zwartrijden (geen kaartje of abonnement; te weinig strippen gestempeld, vrijreizenkaartje niet afgestempeld; abonnement of stamkaart vergeten mee te nemen; geen legitimatiebewijs op zak). Samengevat luidt het antwoord dus: agressie treedt op omdat het openbaar vervoer (a) om personeelskosten te sparen veel gelegenheid tot zwartrijden biedt (weinig toegangscontrole en weinig controles tijdens de rit), maar daarentegen (b) hard optreedt jegens degene die gesnapt wordt (hoge boetes), en daarbij (c) geen hardheidsclausules hanteert jegens degene die te goeder trouw is. De hoge boetes en het ontbreken van hardheidsclausules tasten het rechtsgevoel aan.
(2) Gisteren gaf ik in mijn posting een tweede antwoord: agressie treedt op omdat er in het openbaar vervoer een zero-tolerance beleid (met hoge straffen) gevoerd wordt, niet alleen tegen zwartrijden maar ook tegen overtreding van andere clausules en huisregels uit het vervoerscontract. Dat tast eveneens het rechtsgevoel van de reizigers aan. En dat wordt versterkt door het feit dat externe instanties (Politie, Halt) ook handhavend optreden inzake wettelijke normen die niet rechtstreeks met het vervoerscontract te maken hebben.
(3) Een derde cluster van factoren stond vanmorgen in De Volkskrant (31/3/2009): agressie treedt op omdat reizigers geïrriteerd raken (a) door de veelvuldige vertragingen in het openbaar vervoer (waardoor ze te laat op hun plaats van bestemming komen) en (b) door het klant-onvriendelijke gedrag van personeelsleden. Zowel (a) als (b) wordt veroorzaakt door de marktwerking in het openbaar vervoer: de directies streven naar maximale cost-efficiency (dienstregelingen zonder enige speling, hoge werkdruk en tijdgebrek voor het personeel).
Gisteravond bij Pauw & Witteman was de Amsterdamse hoofdcommissaris Bernard Welten aan het woord. Het ging over de oorzaken van het verbale (en fysieke) geweld tegen politieagenten. De belangrijkste oorzaak is volgens hem dat veel mensen geen enkele beschaving hebben meegekregen. De mensen doen maar, ze rijden op de stoep, ze negeren het rode stoplicht, ze schelden politieagenten uit, ze gooien hun rotzooi achter hun kont op straat. De tweede oorzaak is volgens hem het gebrek aan sociale controle: niemand die er wat van zegt. En de derde oorzaak, aldus Welten, is dat agenten er alleen voor staan: de omstanders tonen zich niet solidair met de agent die de orde tracht te handhaven; door zich afzijdig te houden (of zelfs partij te kiezen voor de boosdoener) isoleren ze de politieagent en sterken ze de boosdoener in zijn vermeende gelijk.
Maar Pauw & Witteman zijn populistische infotainers en geen kritische journalisten. Het komt niet bij hen op aan de heer Welten te vragen wat volgens hem de taak van de politie is: moet zij uitsluitend de wetten handhaven of heeft zij tevens tot taak de burgers ‘een minimum aan fatsoen’ bij te brengen? Ik zou verlicht ademhalen als hij zonder voorbehoud zou antwoorden dat de politie uitsluitend de wetten handhaaft, voorzover dat nodig is om de maatschappij voor onheil te behoeden. Of voelt de hoofdcommissaris zich tevens geroepen te fungeren als een schout met zijn fatsoensrakkers? In dat geval zou hij niet verbaasd moeten zijn als burgers agressief op dat machtsmisbuik reageren.
Want het is niet de taak van de wetgever om fatsoensnormen te codificeren en nog minder is het de taak van de politie om burgers te straffen als ze hun fatsoen niet houden. Rechtenstudenten leren dat al in hun eerste jaar: de naleving van morele en fatsoensverplichtingen kan noch straf- noch civielrechtelijk worden afgedwongen.
In het VARA-programma De Leugen Regeert (10/4/2009) laat columnist Francisco van Jole een oud-trambestuurder en -controleur aan het woord. Volgens hem wordt 90% van het geweld in het openbaar vervoer uitgelokt door het personeel zelf. Ik neem aan dat hij bedoelt dat het geweld mede veroorzaakt wordt door (a) het zero-tolerance beleid en (b) een gebrek aan sociale vaardigheden bij het personeel.
De politie Amsterdam-Amstelland (16/4/2009) bericht dat ze tegenwoordig in burger met de bus meerijden om overlast van middelbare scholieren te bestrijden. ‘De kinderen zijn niet alleen zeer luidruchtig, ze smijten ook overal hun tassen neer en trappen tegen banken aan. Ook deinzen ze niet terug voor het bedreigen van passagiers en buschauffeurs. Ze pesten en schelden mensen uit die hen op hun gedrag aanspreken.’ Er werden de eerste dag 19 aanhoudingen verricht. Trouw (16/4/2009) voegt toe dat de actie niet alleen door under-cover agenten werd gehouden maar ook door OV-controleurs die in burger opereerden. Een deel van de bekeuringen had betrekking op belediging (van een under-cover ambtenaar).